ยเถวาติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ฌานปฏิลาเภน ยถา อารมฺมณโต ปีติอาทโย ปฏิสํวิทิตา โหนฺติ เตน วินา เตสํ อปฺปวตฺตนโตฯ เอวํ ฌานสมฺปยุตฺเตน ตํปริยาปนฺเนน เวทนาสงฺขาตมนสิการปฏิลาเภน อารมฺมณโต เวทนา ปฏิสํวิทิตา โหติ อรุณุคฺคเมน วิย สูริยสฺส เตน วินา เวทนาย อปฺปวตฺตนโตฯ ตสฺมา วุตฺตนเยน อติสยปฺปวตฺติ เวทนา สุปฺปฏิวิทิตา, ตสฺมา สุวุตฺตเมตนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตโจทนํ นิรากโรติฯ

อารมฺมเณติ อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตํ วทติฯ จิตฺตานุปสฺสีเยว นาเมส โหติ อสมฺโมหโต จิตฺตสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ จิตฺตปฏิสํวิทิตวเสนาติ อาทิ-สทฺเทน อิตรา ติสฺโสปิ จิตฺตานุปสฺสนา สงฺคณฺหาติฯ

โสติ ธมฺมานุปสฺสนํ อนุยุตฺโต ภิกฺขุฯ ยํ ตํ ปหานํ ปหายกญาณํฯ ปญฺญายาติ อปราย วิปสฺสนาปญฺญาย อนิจฺจวิราคาทิโต ทิสฺวา ทุวิธายปิ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติฯ อิทญฺหิ จตุกฺกนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสน วุตฺตํ จตุกฺกํฯ ตสฺสาปิ ธมฺมานุปสฺสนายฯ ปชหตีติ ปหานนฺติ อาห ‘‘นิจฺจสญฺญํ…เป.… ปหานกรญาณํ อธิปฺเปต’’นฺติฯ วิปสฺสนาปรมฺปรนฺติ ปฏิปาฏิยา วิปสฺสนมาหฯ ปถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขตีติ มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา สมฺมเทว วีถิปฏิปนฺนํ ภาวนาจิตฺตํ ปคฺคหนิคฺคหานํ อกรเณน อชฺฌุเปกฺขติฯ เอกโต อุปฏฺฐานนฺติ ยสฺมา มชฺฌิมสมถวีถินาติวตฺติยา ตตฺถ จ ปกฺขนฺทเนน อินฺทฺริยานํ เอกรสภาเวน, ตตฺรมชฺฌตฺตตาย ภาวโต อวิเสสํ เอกคฺคภาวูปคมเนน เอกนฺตโต อุปฏฺฐาติ, ตสฺมา น ตตฺถ กิญฺจิ กาตพฺพนฺติ อชฺฌุเปกฺขติฯ ตตฺถาติ เอวํ อชฺฌุเปกฺขเนฯ สหชาตานมฺปิ อชฺฌุเปกฺขนา โหติ เตสํ ปวตฺตนาการสฺส อชฺฌุเปกฺขนโตฯ ‘‘ปญฺญาย ทิสฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา อารมฺมณอชฺฌุเปกฺขนา อธิปฺเปตาฯ น เกวลํ นีวรณาทิธมฺเม อชฺฌุเปกฺขิตา, อถ โข อภิชฺฌา …เป.… ปญฺญาย ทิสฺวา อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ โยชนาฯ

ปํสุปุญฺชฏฺฐานิยสฺส กิเลสสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานทสฺสนตฺถํ ‘‘จตุมหาปโถ วิย ฉ อายตนานิ’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ กายาทโย จตฺตาโร อารมฺมณสติปฏฺฐานาฯ

จตูสุ อารมฺมเณสูติ กายาทีสุ จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตา จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ปํสุปุญฺชฏฺฐานิยสฺส กิเลสสฺส อุปหนนโตฯ

เอกธมฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค

1-2. อิจฺฉานงฺคลสุตฺตาทิวณฺณนา

[987-988] กสฺมาติอาทิ วิหารสมาปตฺติอาจิกฺขเณ การณํ วิภาเวตุํ อารทฺธํฯ

เอว-วากาโรติ เอว-กาโร วา-กาโร จฯ เอกนฺตสนฺตตฺตา เอกนฺเตน สนฺตมนสิการภาวโตฯ เสกฺขวจเนเนว เตสํ สิกฺขิตพฺพสฺส อตฺถิภาเว สิทฺเธปิ สิกฺขิตพฺพรหิเตสุ เตสุปิ เสกฺขปริยายสฺส วุจฺจมานตฺตา สิกฺขิตพฺพสทฺเทน เสกฺเข วิเสเสตฺวา วุตฺตาฯ อาสวกฺขยตฺถํ สิกฺขิตพฺพสฺส อภาเวปิ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ ฌานาทิสิกฺขเนน วินา สิกฺขิตพฺพาภาวา ‘‘อเสกฺขา นามา’’ติ วุตฺตาฯ พุทฺธานํ ปน สพฺพโส สมฺมเทว ปรินิฏฺฐิตสิกฺขตฺตา ‘‘สิกฺขามี’’ติ น วุตฺตํฯ อานาปานชฺฌานผลสมาปตฺติ ตถาคตวิหาโรฯ

3-10. ปฐมอานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[989-996] อนิจฺจาทิวเสนาติ อนิจฺจทุกฺขานตฺตวเสนฯ ปวิจินติ ปกาเรหิ วิจินติฯ นิกฺกิเลสาติ อปคตกิเลสา วิกฺขมฺภิตกิเลสาฯ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโคติ ปาโฐฯ

ยาย อโนสกฺกนํ อนติวตฺตนญฺจ โหติ, อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา มชฺฌตฺตากาโรติ วุตฺตาฯ เอกจิตฺตกฺขณิกาติ เอกจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตฺตาฯ

จตฺตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน โสฬสกฺขตฺตุกาฯ อานาปานสนฺนิสฺสเยน ปวตฺตตฺตา อารมฺมณวเสน ปวตฺตา อานาปานารมฺมณาปิ อปรภาเค สติ อานาปานสฺสตีติ ปริยาเยน วตฺตพฺพตํ อรหตีติ ‘‘อานาปานสฺสติ มิสฺสกา กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ